مجله تخصصی مطالعات آمریکا

دیپلماسی ایرانی: تنها یک هفته پس از این که جنگنده های روسی استفاده از پایگاه نظامی در همدان را برای عملیات هوایی خود در سوریه آغاز کردند، تهران این روند را متوقف کرد. عملیات نظامی روسیه از پایگاه نظامی همدان به مقصد سوریه آغاز نمی شد اگر که تهران با چنین کاری موافقت نمی کرد؛ اما اقدام روسیه در اعلام عمومی این مساله تاثیر منفی بر سیاست های داخلی ایران داشت. انتقادهای زیادی از سوی رسانه های داخلی و مجلس ایران مطرح شد مبنی بر این که چنین صدور اجازه ای به روسیه، نقض قانون اساسی کشور است که به صراحت (طبق اصل 146 قانون اساسی) وجود پایگاه های خارجی در ایران را منع کرده است. مقام های ارشد دولتی در پاسخ به این انتقادها اعلام کرده اند که روسیه در ایران پایگاهی ایجاد نکرده، بلکه تنها در یکی از پایگاه ها سوختگیری کرده است. این استدلال اما از دامنه انتقادها نکاست و به همین دلیل تهران ماموریت های روسیه را تمام شده اعلام کرد. تهران همچنین از طرف روسی به دلیل اعلام عمومی این مساله انتقاد کرد.

این داستان نشان می دهد که گرچه روسیه و ایران، هر دو، از دولت بشار اسد در برابر مخالفانش در سوریه حمایت می کنند و اهداف مشترکی دارند اما وجود یک تصویر بسیار منفی از روسیه در ایران، تمایل دولتمردان جمهوری اسلامی برای همکاری با روسیه در آن حد که به دنبالش هستند را محدود می کند. برخلاف بسیاری از کشورهای جهان سوم در دوران جنگ سرد که به دلیل نگاه ضد غربی تمایل به همکاری با مسکو داشتند، در ایران حتی در میان بیشتر عناصر ضد آمریکایی هم یک نگاه ضد روسی بسیار قدیمی وجود داشته است. این نگاه ضد روسی به دلیل تاریخ طولانی و منفی ایران با روسیه است. تاریخی که شامل موارد ذیل می شود: حمله تزار روسیه در قرن نوزدهم به خاک ایران، تجاوز روسیه تزاری به ایران در دهه نخست قرن بیستم و در واکنش به انقلاب مشروطه، حمایت اتحاد جماهیر شوروی از تجزیه طلبی در شمال غربی ایران پس از جنگ جهانی اول و جنگ جهانی دوم، اشغال شمال ایران در جریان جنگ جهانی دوم توسط نیروهای شوروی و عدم تمایل به عقب نشینی پس از پایان جنگ، و حمایت از صدام حسین در جریان جنگ ایران و عراق در سال های 88-1980میلادی.

روسیه پس از اتحاد جماهیر شوروی نیز در موقعیت های بسیاری ایران را رنجانده است، از جمله مواقعی که با فروش تسلیحات به تهران موافقت می کرد اما بعدا با توافق ایالات متحده این قراردادها را به تاخیر انداخته یا متوقف می کرد، تاخیر در تکمیل نیروگاه هسته ای بوشهر و همچنین حمایت از قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل متحد که تحریم های اقتصادی سنگینی را علیه تهران اعمال کرد. مسکو در شرایطی از این قطعنامه ها حمایت کرد که می توانست آن ها را وتو کند. البته داستان دلخوری ایرانی ها از روسیه به همین جا ختم نمی شود و موارد بسیار دیگری را نیز می توان برشمرد، از جمله تلاش ولادیمیر پوتین برای بهبود روابط با اسراییل و عربستان سعودی، دشمنان قسم خورده ایران.

می توان گفت، گذشته از نمایش های اخیر دیپلماتیک روسیه و ایران که نشان دهنده اتحاد نزدیک دو کشور بود، این اتفاق آخر (توقف اجازه استفاده از پایگاه نظامی ایران توسط روسیه) نشان می دهد که همکاری میان مسکو و تهران دشوار است؛ حتی زمانی که هر دو اهداف مشترکی را دنبال می کنند. حال پرسشی که مطرح می شود، این است "در صورتی که اهداف دو کشور به ویژه در سوریه از یکدیگر دور شود، برای رابطه روسیه و ایران چه اتفاقی خواهد افتاد؟ اگر و زمانی که روسیه و ایران متقاعد شوند که مخالفان بشار اسد شکست خورده اند، هیچ بعید نیست که به دنبال کاهش حضور و نفوذ یکدیگر در دولت بشار اسد باشند.

البته هنوز راه درازی تا چنین احتمالی باقی است و تا زمانی که مخالفان اسد همچنان قوی هستند، روسیه و ایران دلیل روشنی برای همکاری در سوریه دارند. همچنین همان طوری که ولادیمیر پوتین در ماه مارس اعلام کرد نیروهای خود را از سوریه خارج می کند اما در واقع بخشی از آنها را همچنان در این کشور نگه داشت، درباره استفاده از پایگاه های نظامی ایران توسط روسیه نیز ممکن است که این همکاری دوباره ادامه یافته و از سر گرفته شود. با این حال اعلام این که روسیه دیگر از پایگاه نظامی ایران استفاده نمی کند نشان می دهد که همکاری با روسیه برای رهبران ایران هزینه سیاسی دارد.

برخی معتقدند که همکاری روسیه ـ ایران ناشی از ناخشنودی تهران از سیاست های واشنگتن است: سیاست هایی چون کندتر شدن روند لغو تحریم ها نسبت به آن چه تهران توقع داشت تا در صورت اجرایی شدن توافق هسته ای (برجام) رخ دهد. این استدلال شاید درست باشد اما توقف اجازه ایران به روسیه برای استفاده از پایگاه های نظامی اش نتیجه بهبود ناگهانی روابط ایران ـ امریکا نیست. به بیان دیگر، تنش پیش آمده در روابط روسیه ـ ایران می تواند فرصتی را برای سیاست خارجی ایالات متحده فراهم کند که از این مساله بهره برداری کند. اما برای چنین بهره برداری از چنین شرایطی واشنگتن باید درک کند که اصلا چنین فرصتی وجود دارد.

منبع: لوب لاگ / تحریریه دیپلماسی ایرانی