مجله تخصصی مطالعات آمریکا

بنا بر تبصره یک قانون «اقدام متناسب و متقابل دولت جمهوری اسلامی ایران در اجرای برجام» مصوب مجلس شورای اسلامی، وزیر امور خارجه موظف است روند اجرای توافقنامه را هر سه ماه یک بار به کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی گزارش دهد. در همین چارچوب دومین گزارش سه ماهه روند اجرای برجام مربوط به فاصله زمانی ۲۶ فروردین لغایت ۲۶ تیرماه ۱۳۹۵ ابتدای این هفته منتشر شد.

به گزارش «تابناک»، در این گزارش نسبتاً طولانی، به روند اجرای برجام در شش ماه از اجرای آن پرداخته شده است. بر اساس گزارش دوم وزارت امورخارجه برجام در مسیر اجرا با موفقیت‌ها و چالش‌هایی مواجه بوده است. همچنین در این گزارش، مهم‌ترین مانع تحقق کامل رفع تحریم‌های بین المللی در حوزه هسته‌ای را زمانبر بودن بازگشت به شرایط پیش از تحریم قلمداد کرده است و رفع کامل آن را نیازمند رفع شرایط روانی تحمیلی حاکم بر مؤسسات بانکی و پولی می‌داند.

اگر برجام را در دو زمینه موضوع رفع تحریم‌ها و همچنین حفظ صنعت هسته‌ای خلاصه کنیم، بر طبق این گزارش، دستاورد‌ها و مشکلات فراروی اجرای شش ماهه برجام در موضوعات زیر خلاصه می‌شود؛

الف) هسته‌ای  

۱. مدرن سازی راکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک (IR- ۴۰)

در خصوص بازطراحی و مدرن سازی راکتور آب سنگین اراک بر طبق برجام، کارگروهی متشکل از اعضای کشورهای ۵+۱ به ریاست مشترک آمریکا و چین تشکیل شده که برای بازطراحی و سپس تکمیل رآکتور بر اساس طراحی جدید، با ایران همکاری و مشارکت می‌نماید.

۲. کارخانه آب سنگین اراک

فعالیت‌های تولیدی کارخانه آب سنگین اراک همچنان ادامه دارد. با توجه به توافق صورت ‌گرفته و رفع تحریم‌ها در چارچوب برنامه جامع اقدام مشترک، امکان فروش آب سنگین فراهم شده است.

۳. غنی سازی اورانیوم

غنی سازی در کارخانه غنی سازی نطنز با تعداد ۵۰۶۰ سانترفیوژ در قالب ۳۰ آبشار ادامه دارد.

۴. تحقیق و توسعه سانتریفیوژهای پیشرفته

برنامه تحقیق و توسعه در حوزه تست مکانیکی بر روی ماشین‌های IR-۲m، IR-۴، IR-۵، IR-۶، IR-۶s، IR-۷، و IR-۸ مطابق برجام ادامه دارد.

۵. انتقال سوخت

بر اساس توافق سازمان انرژی اتمی ایران با طرف روسی، علاوه بر معادل اورانیوم طبیعی موجود در ذخایر اورانیوم غنی شده (مطابق نص صریح برجام)، مابه ازای هزینه فرآوری کیک زرد (تبدیل کیک زرد به UF۶ طبیعی) و هزینه غنی‌سازی صورت گرفته نیز کیک زرد مازاد بر معادل دریافت شد.

۶. ابعاد احتمالی نظامی (PMD)

متعاقب تلاش‌ها و همکاری‌های نزدیک وزارت امورخارجه، وزارت دفاع و سازمان انرژی اتمی در خصوص موضوع بی‌اساس «ابعاد احتمالی نظامی»، و در پی اجرایی شدن نقشه راه و روشن سازی ابهامات پیرامون موضوعات گذشته و حال برنامه هسته‌ای ایران، شورای حکام آژانس در بند ۹ آخرین قطعنامه خود به تاریخ ۱۵ دسامبر ۲۰۱۵، به صراحت برطرف شدن ملاحظات شورای حکام در این خصوص را اذعان و پرونده ابعاد احتمالی نظامی را مختومه کرد.

۷. همکاری‌های بین المللی هسته‌ای

همکاری‌های هسته‌ای در سه حوزه دوجانبه، منطقه‌ای و بین المللی در حال پیگیری است.
 
ب) تحریم‌ها

بعد از اجرای برجام یکی از چالشی‌ترین موضوعات نحوه اجرای رفع تحریم‌ها از سوی کشورهای ۵+۱ بود که هموراه مورد انتقاد مقامات کشورمان قرار داشت. بر طبق این گزارش دستاورد‌ها و موانع رفع تحریم‌ها به شرح زیر است؛

دستاوردهای رفع تحریم‌ها در عمل

با برچیده شدن و از بین رفتن مبانی سیاسی، حقوقی و روانی تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای در عمل دستاوردهای ذیل به دست آمده است.

۱- حوزه مالی، بانکی و بیمه

* آزادی وجوه مسدود شده: در حال حاضر بخش عمده‌ای از وجوه مسدود شده بانک مرکزی در دسترس آن بانک قرار دارد.

* ارتباطات بانکی: برقراری ارتباطات بانکی در حال گسترش می‌باشد. البته بانک‌های کوچک‌تر با رغبت بیشتری وارد تعامل شده ولی بانک‌های بزرگ‌تر برقراری روابط بانکی را منوط به انجام بررسی‌های بیشتر نموده‌اند.

* سوئیفت: اتصالات بانکی و پیام رسانی مالی بین تمام بانک‌های کشور به جز بانک‌های تحریمی با بانک‌های کارگزار در کشورهای اتریش، اسپانیا، اسلواکی، اکراین، آلمان، انگلستان، ایتالیا، بحرین، بلژیک، بنگلادش، چین، روسیه، ترکیه، ژاپن، سوئد، فرانسه، کره جنوبی، مالزی، نپال، هلند و هند به صورت دوسویه برقرار گردیده است.

* بیمه: با برداشته شدن تحریم‌های بیمه‌ای، مذاکره با بسیاری از کارگزاران و بیمه گران اتکایی بین المللی در بازار بیمه اروپا علی الخصوص انگلستان، فرانسه، آلمان و سوییس، همچنین بازار بیمه شرق آسیا به ویژه ژاپن و کره جنوبی آغاز شده است.

۲- حوزه نفت، گاز و پتروشیمی

مشتریان گذشته نفت خام ایران به تدریج در حال بازیابی هستند و مشتریان جدید نیز به تدریج اضافه می‌شوند. به اعتراف رسانه‌های خارجی عملکرد ایران در این زمینه فوق العاده بوده است. صادرات نفت خام از ۹۷۰ هزار بشکه در روز در پنج ماهه نخست سال ۱۳۹۲ به حدود ۲ میلیون بشکه در روز در خرداد‌ماه سال ۱۳۹۵ افزایش یافته است.

همچنین بعد از اجرایی شدن برجام صادرات محصولات پتروشیمی کشور رشد ۳۰ تا ۳۷ درصد داشته است. میزان علاقه مندی کشورهای اروپایی و آسیایی به محصولات پتروشیمی کشورمان قابل توجه است.

۳- حوزه حمل و نقل

پس از اجرایی شدن برجام، تحریم‌های تحمیلی بر ناوگان و کشتیرانی‌های ایرانی که مانع تردد آن‌ها به بسیاری از بنادر جهان می‌شدند، لغو شده‌اند.

۴- حوزه صنعت و تجارت

رفع تحریم‌ها امکان سرمایه‌گذاری برای نوسازی و بروز نمودن صنایع کشور، و رفع موانع حضور شرکت‌های خدمات فنی و مهندسی در بازارهای خارجی را فراهم آورده است.

موانع رفع کامل تحریم‌های هسته‌ای

پس از اجرای رسمی و عملیاتی برجام در دی ماه ۱۳۹۴ و علیرغم گشایش اقتصادی و مالی متعددی که صورت گرفت، واقعیت این است که بسیاری از انتظارات و توقعات قبلی که در بسیاری فعالان اقتصادی ایرانی و خارجی ایجاد شده بود برآورده نشده است. یک حقیقت آن است که برآورده شدن بسیاری از انتظارات به زمان طولانی تری نیاز دارد.

۱- ادامه تحریم‌های اولیه آمریکا  

دولت آمریکا، در ادامه سیاست‌های خصمانه خود علیه جمهوری اسلامی ایران و بر اساس توهم تأثیر تحریم‌ها بر تغییر سیاست‌های اصولی نظام، تلاش دارد تا اجرای برجام منجر به تضعیف سایر تحریم‌ها علیه ایران، و بخصوص تحریم‌های اولیه آمریکا، نشود. غلبه و اشراف گسترده سیستم مالی آمریکا بر سیستم مالی بین المللی، بازگشت بانک‌های ایرانی به سیستم مالی و بانکی بین المللی را سخت کرده است.

۲- تحریم‌های غیرهسته‌ای مرتبط با ادعاهای تروریسم، موشکی، سوریه و حقوق بشر

یکی از چالش‌های فعلی تداخل تحریم‌های لغو شده و نشده و تأثیر تحریم‌های لغو نشده بر تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای است. تحریم‌های ناعادلانه و غرض آلودی که در ارتباط با توسعه توانمندی موشکی و تسلیحاتی، حقوق بشر، مواد مخدر، تروریسم و مداخله در سوریه از سوی آمریکا و اروپا وضع شده و استمرار یافته‌اند، به هر حال تأثیرات خود را کم یا زیاد بر تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای که لغو شده‌اند، بر جا می‌گذارند.

۳- محدودیت‌های گروه‌ ویژه اقدام مالی (فاتف)

وضعیت ایران در فاتف و قرار داشتن ایران از سال ۱۳۸۸ در فهرست کشورهای «غیرهمکار» یا به اصطلاح فهرست سیاه این گروه مهم‌ترین مانع در این راستا بود. در این فهرست تنها ایران و کره شمالی قرار داشتند و از کشورهای جهان خواسته شده بود نه تنها با این کشور‌ها تبادلات مالی نداشته باشند بلکه اقدامات متقابل نیز اتخاذ نمایند.

علاوه بر محدودیت‌هایی که بصورت مستقیم بر روند اجرای برجام تاثیر می‌گذارد و برخی از آن‌ها در بخش قبلی توضیح داده شد، موارد دیگری نیز زمینه‌ها یا شرایطی را فراهم می‌آورند که به صورت غیرمستقیم بر روند مذکور تاثیر گذاشته یا ایجاد چالش می‌کند. اهم این موارد به شرح زیر است:

۱- عامل زمان

۲- عوامل سیاسی، اقتصادی  

۳- فقدان فضای اعتماد بخش  

۴- عوامل داخلی  

بنا بر این گزارش مشخص است، هرچند در راه اجرای برجام تلاش‌ها و اقدامات فروانی انجام گرفته است، همچنان موانع زیادی نیز برای دستیابی کامل به اهداف وجود دارد که همزمان نیاز به گذشت زمان و اراده سیاسی طرف مقابل برای اجرای کامل تهعدات دارد، زیرا همان طور که از متن گزارش مشخص است، هرچند ایران به منابع بلوکه شده و همچنین ارتباط ارزی با سایر بانک‌ها دسترسی دارد اما ادامه تحریم‌های اولیه امریکا از جمله تحریم دلاری ایران باعث شده است که روند اجرای برجام را کند و با چالش هایی روبه رو کند.